Orientacja przestrzenna

Przestrzeń, w której żyjemy jest różnorodna i skomplikowana. Każdy z nas, niemalże od pierwszych chwil życia, próbuje ją poznać, oswoić, poukładać. Wraz z nabywaniem kolejnych umiejętności otaczający świat zaczyna wydawać się nam bardziej przyjazny, zrozumiały, choć jego poszczególne elementy ulegają ciągłym przeobrażeniom.

Osoby widzące aby orientować się w przestrzeni i sprawnie się w niej poruszać, na ogół nie muszą korzystać ze specjalnych technik, nie potrzebują żadnych pomocy (niekiedy osoby o obniżonej sprawności fizycznej lub ludzie starsi używają lasek, podpórek w postaci kul). W przypadku osób niewidomych i słabowidzących sytuacja ta jest diametralnie inna.

Podczas przemieszczania się mogą skorzystać z pomocy innych osób – przewodników, mogą posługiwać się psem przewodnikiem bądź korzystać z dostępnych urządzeń elektronicznych lub posługiwać się pomocami specjalnie przeznaczonymi do samodzielnego poruszania się np.: biała, długa laska.

Bardzo często osoby mające problemy wzrokowe korzystają z pomocy widzącego przewodnika. Aby stosowanie takiej techniki poruszania się gwarantowało maksimum bezpieczeństwa, przewodnikiem powinna być osoba przeszkolona w tym zakresie (np.: rodzic, nauczyciel). Ze względu na fakt, iż nie zawsze można skorzystać z pomocy wykwalifikowanego przewodnika oraz na ograniczenie samodzielności osoby prowadzonej, technika ta powinna być wykorzystywana tylko w uzasadnionych przypadkach np. zanim osoba niewidoma nauczy się posługiwania laską.

Nieco innym rozwiązaniem jest korzystanie z psa przewodnika. Niestety nie wszyscy niewidomi mogą być użytkownikami psów przewodników. Dzieci i młodzież nie są w stanie spełnić warunków jakie są konieczne aby posiadać takiego psa. Należy pamiętać, że pies nie myśli za swojego właściciela. A ponadto osoba, która chciałaby poruszać się w ten sposób, powinna posiadać określone cechy osobowościowe, dobrze orientować się w przestrzeni oraz spełniać określone warunki społeczno-ekonomiczne.

Osoby z dysfunkcją wzroku mogą poruszać się samodzielnie także przy wykorzystaniu urządzeń elektronicznych: lokalizatorów (lokalizator to aparat, za pomocą którego można ustalić/zlokalizować położenie przeszkody). Działają one na zasadzie odbicia wiązki wyemitowanych ultradźwięków lub promieni elektromagnetycznych od napotkanej przeszkody. Osoba niewidoma uzyskuje informacje o istniejącej na drodze przeszkodzie w postaci dźwięku. Wysokość odbieranego dźwięku jest różna w zależności od odległości napotkanej przeszkody. Tego typu urządzenia nie są odpowiednie dla dzieci i młodzieży, gdyż wymagają rozwiniętych sprawności orientacyjnych. Poza tym przyrządy te są dopiero w fazie eksperymentalnej.

Najbardziej powszechną i dostępną pomocą, wykorzystywaną przez osoby niewidome i słabowidzące do samodzielnego poruszania się, jest biała, długa laska. Może z niej korzystać małe dziecko, uczeń szkoły podstawowej a także osoba dorosła. Wiek w tym wypadku nie ma znaczenia, ważne jest odpowiednie przeszkolenie i trening w tym zakresie. Pomoc ta od dawna uznawana jest za skuteczny środek pomagający w poruszaniu się. Od 1931 roku, kiedy to Guilly d’Herbemont rozpowszechniła pomysł używania białej laski, powstały różne jej typy i rodzaje.

Ogólnie można podzielić laski na nieskładne i składane. Laski składane różnią się od siebie zazwyczaj liczbą składanych elementów i sposobem składania. Mogą składać się tylko na pół lub na więcej elementów (3-7 części) poprzez złożenie lub przez zsuwanie teleskopowe. Liczne badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych pokazały, że do nauki orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się najlepsze są laski długie, nieskładne, gdyż lepiej przewodzą one informacje z podłoża.

Długa laska używana we właściwy sposób staje się niejako „przedłużeniem ręki” osoby z dysfunkcją wzroku, umożliwiając jej tym samym bezpieczne i samodzielne poruszanie się. Laska przede wszystkim chroni ciało osoby niewidomej przed przeszkodą, nierównościami na trasie przemarszu (zabezpiecza dolne części ciała). Dostarcza także różnego rodzaju informacje o otoczeniu, np.: o zmianie typu nawierzchni, o mijanych punktach orientacyjnych, itp. Jej biały kolor zwraca uwagę kierowców i przechodniów. Informuje ich, że osoba ją posiadająca ma problemy z analizatorem wzrokowym i że w razie potrzeby należy udzielić jej pomocy.

Osoba, która decyduje się na zakup długiej, białej laski powinna wziąć pod uwagę kilka jej cech. Laska powinna mieć odpowiedni uchwyt, najlepiej gumowy, odpowiednio wymodelowany, pozwalający na wygodne jej trzymanie. O wyborze w dużej mierze zadecydować powinien jej ciężar i trwałość. Ciężar ma istotny wpływ na zmęczenie ręki podczas pokonywania długich tras. Z tego też powodu laska powinna być dość lekka. Z kolei jej trwałość pozwoli na korzystanie z niej przez dłuższy okres. Warto również zwrócić uwagę na sprężystość laski, przewodzenie informacji dotykowych oraz wygląd zewnętrzny. Sprężystość decyduje o tym, czy po zetknięciu z przeszkodą laska odkształci się tylko na chwilę i powróci do poprzedniego kształtu, czy odkształcenie będzie trwałe. Najlepiej jest, gdy laska nie zmienia swojego kształtu przy każdorazowym kontakcie z napotkaną przeszkodą. Warunek ten spełniają laski wykonane z grafitu i włókna szklanego. Z kolei precyzyjne przewodzenie informacji z podłoża zapewni laska nieskładana. Kolejnym elementem jest dobra widoczność laski. Powinna być biała, odblaskowa, widoczna w nocy. Trzeba jednak pamiętać, że w żadnym wypadku nie powinna mieć ona rażącego wyglądu, powinna być estetyczna.

Przy doborze laski niezmiernie ważna jest jej długość. Powinna być ona dopasowywana indywidualnie, w zależności od wzrostu osoby użytkującej laskę (2,5 cm powyżej wyrostka mieczykowego mostka) oraz od prędkości, z jaką dana osoba zwykle chodzi, a także od długości stawianych przez nią kroków. Jeżeli użytkownik laski porusza się dość szybko, powinna być ona nieco dłuższa.

Często możemy zobaczyć osoby niewidome lub słabowidzące poruszające się z białą laską. Taki sposób przemieszczania się nie jest łatwy. Wymaga wielu godzin ćwiczeń i dużej koncentracji na poszczególnych elementach techniki poruszania się.

Użytkownicy białej laski najczęściej podczas samodzielnego poruszania się korzystają z techniki dotykowej i jej modyfikacji (techniki stałego kontaktu, techniki trzypunktowej itp.,) oraz z techniki diagonalnej. Technika dotykowa stanowi około 80-90% czasu poruszania się z laską.

W technice dotykowej kluczowe jest dotykanie końcówką laski dwóch punktów podłoża podczas przenoszenia laski z jednej strony ciała na drugą. Końcówka laski powinna sprawdzić miejsce, w którym za chwilę zostanie postawiona stopa (koordynacja noga/laska). Łuki wykonywane laską powinny być niskie (2-3 cm nad podłożem) oraz symetryczne, aby jednakowo z każdej strony chronić ciało (2-3 cm ponad rozstaw najszerszej części ciała, zwykle bioder u kobiet i barków u mężczyzn).

Podczas poruszania się z laską przy pomocy techniki dotykowej bardzo ważne jest odpowiednie jej trzymanie. Palec wskazujący powinien być wyprostowany i ułożony na płaskiej stronie uchwytu, kciuk spoczywać u góry na uchwycie a pozostałe palce podtrzymywać laskę od spodu. Ręka trzymająca laskę powinna być wyprostowana w łokciu, a dłoń znajdować się w linii środkowej ciała – takie ułożenie dłoni i całej ręki pozwala na symetryczne poruszanie laską i obejmowanie obu stron ciała jednakowym zasięgiem ochrony laski.

Prawidłowe posługiwanie się tą techniką zapewnia osobie niewidomej lub słabowidzącej ochronę przed przeszkodami, na które może natrafić na wysokości od pasa w dół, wykrywanie zmian nawierzchni, spadków i wzniesień terenu, dostarcza in­formacji o rodzaju podłoża, po którym porusza się osoba, pozwala na samodzielne poruszanie się w wielu sytuacjach i w rozmaitych warunkach.

Modyfikacją powyżej opisanej techniki jest technika stałego kontaktu. W tym sposobie poruszania się laska jest przesuwana po powierzchni bez odrywania jej od podłoża, z prawej strony ciała na lewą i odwrotnie. Nie każda powierzchnia pozwala na wykorzystanie techniki stałego kontaktu. Najlepiej używać jej podczas poruszania się po gładkich i śliskich powierzchniach, w których laska nie grzęźnie (np.: korytarze szkolne). Technika ta jest godna polecenia, szczególnie w miejscach, w których występują zmiany wysokości, np. schody i krawężniki.

Kolejną techniką poruszania się z białą laską, powszechnie wykorzystywaną w pomieszczeniach zamkniętych oraz w znanym terenie jest technika diagonalna. Polega ona na nieruchomym trzymaniu laski przed sobą. Trzon laski ułożony jest ukośnie a końcówka znajduje się 2-3 cm nad podłożem. Takie posługiwanie sie laską podczas kontaktu z przeszkodą działa jak zderzak i chroni dolne partie ciała tylko po jednej stronie.

Powyżej zostały zasygnalizowane podstawowe techniki poruszania się z długą laską. Stanowią one niewielki wycinek wszystkich możliwości. Osoby z dysfunkcją wzroku, które przeszły trening samodzielnego poruszania się nają ich całą gamę i w zależności od sytuacji wykorzystują potrzebne w danym otoczeniu techniki (od kilku do kilkunastu dziennie, np.: technika wchodzenia po schodach, technika wsiadania do autobusu, technika przechodzenia przez drzwi, itp.).

Jak zatem wygląda kurs orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się?
Tego rodzaju trening powinien rozpocząć się już w pierwszych latach życia i być prowadzony pod okiem profesjonalisty – nauczyciela orientacji przestrzennej (absolwenci kierunku tyflopedagogika na APS w Warszawie uzyskują kwalifikacje w tym zakresie w ramach studiów magisterskich. Listę aktywnych zawodowo nauczycieli orientacji przestrzennej można znaleźć na stronie Polskiego Związku Niewidomych, www.pzn.org.pl). Najlepiej jeśli trening jest rozłożony w czasie i trwa przez kilka lat. Zajęcia tego typu bezwzględnie powinny odbywać się indywidualnie (jeden nauczyciel – jeden uczeń). A częstotliwość i długość trwania jednej sesji trzeba dopasować do możliwości rozwojowych i potrzeb ucznia.

Rozwijanie umiejętności z zakresu orientacji przestrzennej zarówno u dzieci, jak i u dorosłych z problemami wzrokowymi, odbywa się według kolejnych etapów: nauka schematu ciała, nauka pojęć przestrzennych określających relacje osoba – przedmiot oraz przedmiot – przedmiot, poruszanie się z przewodnikiem, poruszanie się z pomocami przedlaskowymi (np.: koło hula-hop – u dorosłych pomija się ten etap), poruszanie się z laską. Na każdym z etapów ćwiczy się wykorzystanie pozostałych zmysłów, a w szczególności słuchu (telezmysł – odbiera informacje z dużych odległości jako pierwszy).

Cały schemat nauczania orientacji przestrzennej jest ułożony w taki sposób, aby uczeń był coraz bardziej samodzielny, a jednocześnie czuł się i poruszał bezpiecznie. Dlatego też na początku ćwiczenia odbywają w terenie znanym, w pierwszej fazie w obiektach zamkniętych (budynki – dom, szkoła, itp.), w drugiej fazie w terenie otwartym (dzielnica mieszkaniowa, punkty usługowe – sklepy). Później zajęcia koncentrują się na poznaniu różnych środków transportu (autobus, tramwaj, metro, pociąg), aby mogły przenieść się w teren bardziej skomplikowany (centrum miasta, dojazd do szkoły, pracy, itp.).

Stopniowanie trudności na zajęciach dotyczy także pomocy udzielanej przez nauczyciela orientacji przestrzennej. W początkowej fazie ćwiczeń jest blisko ucznia, tak aby miał z nim łatwy kontakt słowny (na tym etapie nauczyciel asekuruje, daje objaśnienia słowne i dotykowe, koryguje błędy). Na dalszych etapach nauki odległość ta się stale zwiększa (oczywiście jeśli uczeń jest już na to gotowy). Nauczyciel daje więcej samodzielności, pozwala popełniać błędy i interweniuje tylko wtedy, gdy jest taka potrzeba (np.: gdy uczeń zgubił orientację w terenie w wyniku jakiegoś nagłego zakłócenia – wypadek samochodowy). W końcowej fazie ćwiczeń rola nauczyciela polega głównie na obserwacji umiejętności ucznia podczas poruszania się w określonym terenie (uczeń i nauczyciel umawiają się w jakimś punkcie docelowym np.: bankomat). Drogę do tego miejsca uczeń pokonuje samodzielnie, polegając jedynie na swoich umiejętnościach, nauczyciel z pewnej odległości obserwuje. Dopiero w punkcie docelowym daje wskazówki, uwagi.

Trochę inaczej wygląda trening ucznia słabowidzącego. W zależności od posiadanych możliwości wzrokowych, taka osoba może tylko w niektórych sytuacjach korzystać z białej laski, np.: przejście przez ulice, zatłoczony korytarz itp. Natomiast w innych sytuacjach będzie posługiwać się różnymi rodzajami pomocy, ułatwiającymi widzenie (pomoce optyczne, elektroniczne). Na przykład przy przygotowaniu się do wyruszenia w drogę (zapoznanie z trasą marszu na mapie/planie) może przydać się lupa, luneta z nakładką do bliży lub powiększalnik telewizyjny. Z kolei podczas poruszania się do lokalizowania z dalszych odległości przystanków, autobusów, tablic informacyjnych można skorzystać z lunety, lornetki, a przy odczytywaniu rozkładów jazdy, tablic informacyjnych na drzwiach, w zależności od odległości, wykorzystać lupę, lunetę.

Nauczyciel, wychowawca, który ma w swojej klasie ucznia z dysfunkcją wzroku, może aktywnie wspierać rozwijanie orientacji przestrzennej oraz naukę samodzielnego poruszania się, nie będąc profesjonalistą w tym zakresie. Powinien przede wszystkim wyjaśnić uczniom widzącym, na czym polega poruszanie się z laską. Poinstruować, że nie wolno wyrywać, ciągnąć za laskę, przeskakiwać przez nią, gdy mijamy kolegę/koleżankę niewidomą. Zachęcać pozostałych uczniów do udzielania pomocy, po uprzednim zapytaniu czy taka pomoc jest potrzebna.

Nauczyciel powinien także zapoznać ucznia z dysfunkcją wzroku z terenem szkoły, budynkiem szkolnym, klasą i wszystkimi pomieszczeniami, z których uczeń będzie korzystał (np.: szatnia, toaleta, itp.). Takie pokazanie poszczególnych miejsc powinno odbywać się etapowo. Najpierw przechodzimy razem z uczniem (technika poruszania się z przewodnikiem) wybraną trasę, bądź pokazujemy pomieszczenie, zwracając uwagę na wskazówki dźwiękowe (np.: echo na korytarzu, odgłosy ulicy przy drzwiach wejściowych) oraz dotykowe (np.: zmiana wykładziny, dywanu, itp.). Ważne jest, aby instruując słownie używać precyzyjnych zwrotów, określających relacje przestrzenne (np.: drzwi do klasy znajdują się na ścianie po twojej lewej stronie, itp.). Później pozwalamy uczniowi na samodzielne zapoznanie się (techniki z laską) z pomieszczeniem/trasą pod naszym nadzorem. W końcowej fazie poznawania razem z uczniem sporządzamy mapę poznawanego miejsca. Można to zrobić nagrywając na dyktafon opis pomieszczenia/trasy z uwzględnieniem najważniejszych punktów orientacyjnych (np.: gdy minę schody po prawej stronie, skręcam w lewo, itp.), bądź sporządzić dla ucznia dotykowy plan/mapę na folii lub papierze brajlowskim. Jeśli w obrębie poznanego terenu nastąpi jakaś zmiana, to nauczyciel powinien poinformować ucznia o niej i pokazać na czym polega.

Bardzo ważne jest, aby nauczyciel motywował ucznia do samodzielnego poruszania się z wykorzystaniem laski na terenie szkoły. Można to robić poprzez pochwałę słowną w momencie, gdy uczeń przemieszcza się. Nauczyciel w niektórych sytuacjach powinien także korygować postawę ucznia z laską, jeśli ten garbi się, idzie z głową spuszczoną w dół lub szura stopami o podłoże. Trzeba też pamiętać o prawidłowej postawie ucznia w momencie, gdy rozmawia z nauczycielem w pozycji stojącej. Powinien być zwrócony twarzą do rozmówcy, a laskę trzymać wzdłuż ciała z końcówką umieszczoną pomiędzy stopami.

W zakresie posługiwania się długą laską istotne jest także, aby w klasie szkolnej uczeń miał wyznaczone miejsce, w którym może ją pozostawić, aby poruszać się z technikami ochronnymi. Najlepiej laskę umieścić pod ławką ucznia wzdłuż dłuższego boku ławki, tak aby uczeń stopami mógł kontrolować jej położenie. Można też ją postawić w rogu pomiędzy dwiema ścianami lub zawiesić na wieszaku, blisko ławki.

Nauczyciel, pomimo lęków, obaw o bezpieczeństwo ucznia, powinien wspierać jego samodzielność w poruszaniu się po terenie szkoły. Wymaga to od niego pewnej powściągliwości w działaniu i obdarzenia ucznia zaufaniem. Przejawy takiej postawy to np. pozwolenie uczniowi na samodzielne wyjście do toalety podczas lekcji lub wysłanie ucznia po kredę do tablicy. W takich sytuacjach trzeba pamiętać, że przemieszczanie się bez udziału wzroku trwa nieco dłużej i łatwiej o pomyłkę. Ale każda pomyłka zakończona sukcesem daje odwagę do podejmowania wyzwań w poruszaniu się.

Kolejną sytuacją, w której nauczyciel powinien zwrócić szczególną uwagę na ucznia z dysfunkcją wzroku, są wyjścia poza teren szkoły, wycieczki klasowe. Ważne jest, aby w takiej sytuacji uczeń niewidomy mógł czuć się swobodnie w gronie rówieśników. Najlepiej jeśli pojedzie na wycieczkę bez rodziców/opiekunów, tak jak pozostali uczniowie (konieczne jest wcześniejsze spotkanie z rodzicami). Natomiast w czasie wyjazdu warto postarać się, aby uczeń z problemami wzrokowymi siedział w autokarze, czy przy stole obiadowym razem z kolegami i koleżankami. W żadnym wypadku w towarzystwie nauczyciela. W związku z faktem, iż wyjazd poza teren szkoły jest sytuacją podwyższonego ryzyka, nauczyciel powinien zadbać szczególnie o bezpieczeństwo ucznia niewidomego. Można to zrobić poprzez wyznaczenie w kolejnych sytuacjach osoby lub osób, które będą mu pomagać (np. w pokonaniu trasy od autokaru do muzeum, czy w dojściu do pokoju).

Nie da się jednoznacznie ustalić, na jakim etapie nauki orientacji przestrzennej będzie uczeń szkoły podstawowej czy gimnazjum, bo zależy to od bardzo wielu czynników. Przede wszystkim od czasu, w którym ta nauka została rozpoczęta oraz od predyspozycji fizycznych i psychicznych ucznia. Jednak niezależnie od tego, my nauczyciele, możemy mu w tej nauce pomagać, poprzez stwarzanie bezpiecznych warunków, sytuacji, w których będzie mógł spróbować samodzielności w przemieszczaniu się.